ایرانیان از زمان های بسیار دور تاکنون، نظافت را به عنوان اصل مهمی در زندگی خود پذیرفته اند. به همین منظور، حمام های زیادی من جمله حمام گپ، در گذشته بوجود آمده اند تا مردم بتوانند به اصل مهم نظافت شخصی بپردازند. حمام گپ خرم آباد لرستان یکی از زیباترین مثال های این حمام ها در بین آثار باستانی در کشور است.
فلسفه ساخت حمام گپ
«حمام بزرگ» که در گویش لری به آن «حمام گپ» گفته می شود، یکی از چندین حمام تاریخی شهر خرم آباد است. حمام بزرگ در گذشته، برای نظافت مردم مورد استفاده قرار می گرفته است. حمام گپ که در گذشته با نام حمام بازار نیز شناخته می شده است، آخرین بنای تاریخی بازمانده از بخش بازار اصلی و کهنه شهر خرم آباد ( که در قدیم الایام، متشکل از قیصریه، مسجد بازار، کاروانسرا، تیمچه و راسته ها بوده است) می باشد. اینکه اکثر بناهای مهم و کاربردی، در بخش بازار اصلی شهرها ساخته شده است، در گذشته، وظیفه حاکمان و والیان شهر ها بوده است که این مکان ها را برای رفاه حال بازاریان و سایر مردم، در بخش بازار اصلی شهر در نظر بگیرند.
تاریخچه حمام گپ
با توجه به سبک معماری حمام گپ خرم آباد و پیوستگی آن با بناهای اطرافش، می توان گفت که این حمام از آثار دوره صفویه است. ساخت حمام بزرگ را به علیمردان خانِ والی( متوفی به سال ۱۱۵۱ هجری قمری) نسبت می دهند، از آنجایی که این حمام در اوایل دوران قاجاریه، توسط یکی از بزرگان لرستان به نام حسین خان ساکی، مرمت و بازسازی شده است، حمام گپ حدود یک قرن با نام «حمام حسین خان» شناخته می شد.
حمام گپ خرم آباد در گذشته دو درب ورودی داشته است، یکی در ابتدای راسته مسگران ( خیابان حافظ فعلی ) قرار داشته است و دیگری به صحن مسجد بازار باز می شده است و در حال حاضر، به راسته سراجان ( خیابان فردوسی فعلی) ختم می گردد. ورودی دوم این حمام تاریخی، در گذشته به وسیله یک کوچه کم عرض به محله امامزاده زید بن علی(ع) ختم می شده تا زنان برای استحمام، مجبور به گذشتن از میان بازار نباشند. در گذشته، حمام گپ خرم آباد لرستان، از یک ساعت پیش از اذان صبح تا طلوع آفتاب مخصوص آقایان و پس از آن تا عصر مخصوص بانوان و مجددا از عصر نیز تا غروب آفتاب، مخصوص استفاده ی آقایان بوده است.
مساحت حمام تاریخی گپ، به حدود ۸۰۰ متر مربع می رسد. در حال حاضر درب ورودی اصلی، به دلیل تعویض معبر و ساخت خیابان، تغییر شکل داده است اما درب دوم، به شکل اولیه ی خود باقیست. عرض این درب، یک متر و ارتفاع آن حدود ۱۸۰ سانتی متر است، این ابعاد بخاطر آن است که هوای گرم داخل حمام، به سرعت خارج نشود و فضای داخلی حمام گرم باقی بماند.
موقعیت مکانی حمام گپ
حمام گپ در شهر خرم آباد استان لرستان در حد فاصل خیابان فردوسی و مولوی قرار گرفته است، از دیگر جاذبه های تاریخی مجاور و نزدیک حمام گپ، می توان به «بازار خرم آباد» ، «امامزاده زید بن علی(ع)» و «آرامگاه باباطاهر خرم آباد» نام برد
معماری و زیبایی های ساختاری حمام گپ
حمام بزرگ یا همان حمام گپ از چندین بخش تشکیل شده است که در ادامه به توصیف و توضیح آنها می پردازیم:
- سربینه: اولین قسمت بعد از ورودی، سربینه است. سربینه بزرگترین بخش حمام گپ است که ۱۴۶ متر مربع مساحت دارد و فضای عمومی گرمابه محسوب می شده است. از سربینه برای اصلاح موی سر و ریش، به عنوان رختکن، محلی برای آماده شدن برای استحمام، صرف غذا، استراحت و … استفاده می شده است. این قسمت گنبدی به ارتفاع ۶٫۵ متر دارد که بر روی چهار ستون سنگی که قسمت پایینی ستون ها به قطر ۴۰ سانتی متر و ارتفاعشان، ۲۱۰ سانتی متر است، بنا شده است. بین این چهار ستون، چهار طاق شاهتویزه ای وجود دارد تا بار گنبد به دیوار های مجاور انتقال پیدا کند. دور تا دور سربینه، سکویی با ارتفاع نیم متر قرار دارد و در ضلع شرقی آن، حجره کوچکی به نام « نوره کش خانه » وجود دارد که محلی برای اصلاح موهای زائد بوده است. وسط سربینه، حوض سنگی قرار دارد که به سربینه زینت خاصی بخشیده است و دو حجره بزرگ دیگر به مساحت ۱۵ متر مربع در دو سمت دیگر سربینه حمام تعبیه شده است. سربینه مهمترین و زیباترین فضای حمام تاریخی گپ است.
- میان در: در بین قسمت گرمخانه و سربینه حمام، فضای کوچکی به نام «میان در» وجود دارد که علاوه بر اینکه از هدر رفت گرمای گرمخانه جلوگیری می کرده است، موجب می شده که بدن انسان به آرامی به فضای گرم و مرطوب گرمخانه عادت کند.
- گرمخانه:یکی از فضاهای اصلی حمام گپ بوده است که معماری آن، شباهت زیادی به سربینه دارد و از خزانه و تعدادی حجره تشکیل شده است. در ابتدای بخش ورودی آن، حوض سنگی کوچکی برای آب کشیدن کف پاها، پس از استحمام، وجود دارد. اطراف گرمخانه ی حمام بزرگ، همانند سربینه، به ارتفاع یک متر کاشی کاری شده است. در قدیم الایام در گرمخانه علاوه بر استحمام، حنابندان، حجامت، زایمان، حمام عروس و… نیز صورت می گرفته است.
- گاوچرخ: آب حمام توسط چرخی بزرگ، از چاه کشیده می شده است که برای چرخاندن چرخ از یک گاو استفاده می کردند، به همین دلیل به این قسمت گاوچرخ می گویند. گاو در دالانی نسبتا طویل که طول آن تقریبا با طول چاه یکسان است، نگهداری می شده است. آب مصرفی در حمام گپ از طریق «چاه گاورو» تامین می شده و فاضلاب این حمام نیز به وسیله تنبوشه هایی که زیر خیابان فردوسی کنونی قرار دارند، به رودخانه ریخته می شده است.
- بام: دسترسی به بام حمام بزرگ از طریق پلکانی که در کنار چاه تعبیه شده بود، میسر بوده است. بر روی بام حمام طاق های کوچکی به نام کانه وجود دارد که از آنها برای ذخیره سازی سوخت و خشک کردن البسه و … استفاده می شده است.
حمام گپ در گذر زمان:
حمام گپ در تاریخ ۱۷ خردادماه سال ۱۳۷۸ به عنوان یکی از آثار ملی ایران، با شماره ثبت ۲۳۵۷ ، به ثبت رسید. اما پس از آن به دلیل عدم نگهداری و مرمت سازی ، به مخروبه ای میان بخش مرکزی خرم آباد تبدیل شده بود. این بنا در سال ۱۳۹۴ به بخش خصوصی واگذار شد که ثمره ی آن پس از ۶ ماه، مرمت، بازسازی و رونق دوباره ی آن بود اما این بار نه در قالب حمام بلکه در قالب یک مجموعه ی تاریخی، فرهنگی و پذیرایی انجام گرفت. بخش فرهنگی از یک گالری صنایع دستی لرستان تشکیل شده است و قسمت پذیرایی آن شامل رستوران، کافی شاپ و انارستان می باشد. هم اکنون مجموعه ی فرهنگ، تاریخی، پذیرایی حمام گپ خرم آباد لرستان همه روزه از ساعت ۱۰ صبح الی ۱ بامداد، آماده ی خدمت رسانی به بازدیدکنندگان خود می باشد.